Muzeum Gazownictwa wzbogaca ofertę turystyczną Opolszczyzny

Województwo opolskie ma zmodernizowany obiekt turystyczny, wykorzystujący dziedzictwo przemysłowe regionu. W paczkowskiej klasycznej gazowni z początków XX wieku od 25 lat istnieje Muzeum Gazownictwa. Po modernizacji i uzupełnieniu oferty stało się punktem obowiązkowym na trasie wycieczek po Opolszczyźnie.

Po wybudowaniu na Opolszczyźnie układu sieci wysokoprężnej gazu koksowniczego, gazownie produkujące gaz świetlny (węglowy) straciły rację bytu. Były kolejno wyłączane i likwidowane. Wówczas to, w Zakładzie Gazowniczym w Opolu narodził się pomysł, aby jedną z gazowni klasycznych przeznaczyć na skansen. Ze względu na walory zabytkowe, turystyczne i krajobrazowe wybór padł na Paczków – miasto położone w południowo-zachodniej części województwa opolskiego.

W całości zachowane obwarowania średniowieczne

Leżący u podnóża Gór Opawskich, nad brzegiem rzeki Nysy Paczków otrzymał prawa miejskie w XIII wieku. Był wówczas posiadłością biskupów wrocławskich. Otoczony potężnymi murami pełnił rolę granicznej warowni na zachodnich krańcach państwa biskupiego.

Paczków jest znany ze swoich prawie w całości zachowanych obwarowań średniowiecznych. Pierścień murów długości 1200 metrów i wysokości 9 metrów pochodzi z XIV wieku. Na linii murów pozostały do dzisiaj wieże Bram Wrocławskiej i Nyskiej oraz baszty Bram Kłodzkiej i Ząbkowickiej. W centrum starego miasta znajduje się rynek otoczony renesansowymi, barokowymi i klasycznymi kamienicami. Pośrodku rynku wznosi się ratusz z około 1552 roku. Unikalny w Polsce jest kamienno-ceglany masywny, obronny kościół gotycki św. Jana Ewangelisty z XIV wieku włączony do systemu fortyfikacji miasta i służący jako schron dla ludności.

Gazownia za 90 tys. marek niemieckich

Mroźnego, zimowego dnia 31 grudnia 1901 roku ówczesny burmistrz Paczkowa pan Bergmann dokonał uroczystego uruchomienia produkcji gazu w nowo wybudowanej gazowni. Budowa gazowni kosztowała 90 tys. marek niemieckich. W gazowni pracował początkowo jeden piec pięcioretortowy oraz urządzenie oczyszczające gaz firmy Ang. Klonne z Dortmundu, która budowała aparatownię.

Produkowany w gazowni gaz zużywano głównie do oświetlania ulic oraz do podgrzewania i przygotowywania posiłków. W tym samym czasie wybudowano w Paczkowie również wodociągi i kanalizację. Zakład wodociągów zlokalizowano w pobliżu gazowni i gazociągiem żeliwnym o średnicy 80 mm i długości ok. 400 m dostarczano gaz służący do napędu pomp wodnych.

W kolejnych latach sukcesywnie układano w mieście sieć gazową żeliwną, co powodowało szybki przyrost odbiorców gazu. W latach 30–tych z gazu korzystało ok. 700 odbiorców domowych, co stanowiło prawie 85 proc. ogółu gospodarstw. W tym czasie przebudowano również piec pięcioretortowy na ośmioretortowy, a także wybudowano drugi piec.

Wznowienie produkcji po II wojnie światowej

Paczków niewiele ucierpiał w czasie działań wojennych. Już w połowie 1945 roku działała gazownia i miejskie oświetlenie gazowe. Jednak niskie temperatury, brak zaopatrzenia w opał w czasie pierwszej powojennej zimy spowodowały, że po wyczerpaniu zapasów węgla w połowie października 1945 roku gazownia zmuszona była przerwać pracę. Jednak już na początku grudnia 1945 roku wznowiono produkcję gazu i uruchomiono ogrzewanie gazowe w szpitalu miejskim.

Po wojnie gazownia weszła w skład utworzonego Przedsiębiorstwa Komunalnego. W latach 1953-56 gazownią kierował pan Jan Bargieł, który starym zwyczajem zamieszkiwał na terenie gazowni. Od 1957 roku funkcję kierownika pełnił pan Tadeusz Stygar.

Na przełomie lat 50-tych i 60-tych zmodernizowano produkcję gazu: przebudowano piece, wymieniono urządzenia oczyszczające w aparatowni na nowe produkcji Zakładów Mechanicznych w Rawiczu. Wybudowano nową odsiarczalnię, wykonano remont zbiornika gazu o pojemności 600 m3. Rozpoczęto również wymianę starych gazociągów żeliwnych i układanie nowych, co pozwoliło zwiększyć ilość odbiorców z 735 w roku 1955 do 1123 w roku 1965 i 1450 w roku 1968.

W 1969 roku w ramach scalania przemysłu gazowniczego, Przedsiębiorstwo Komunalne przekazało gazownię pod zarząd Zakładu Gazowniczego w Nysie. Kierownikiem gazowni został pan Adam Król. W dniu przekazania załoga gazowni liczyła 26 osób. W 1976 roku w wyniku dalszej reorganizacji gazownictwa połączono Zakłady Gazownicze w Nysie i Opolu, tworząc Zakład Gazowniczy Opole i podległy mu Wydział Produkcji i Przesyłu Gazu w Nysie, do którego należała gazownia w Paczkowie.

Ostatni wózek koksu ugaszony szampanem

W tym czasie trwała już intensywna rozbudowa sieci przesyłowej gazu koksowniczego i związana z tym likwidacja gazowni produkcyjnych. Zbudowany został gazociąg wysokoprężny z Lewina Brzeskiego poprzez Nysę, Otmuchów do Paczkowa oraz stacja redukcyjna I stopnia na obrzeżach miasta Paczkowa i II stopnia na terenie gazowni. Po wybudowaniu gazociągu średnioprężnego łączącego obie stacje do miasta popłynął gaz koksowniczy ze Zdzieszowic.

W paczkowskiej gazowni ostatni wózek koksu został ugaszony szampanem 15 lipca 1977 roku. Ostatni wózek koksu zachowano na pamiątkę.

Tuż po wyłączeniu gazowni z eksploatacji przystąpiono do realizacji pomysłu utworzenia skansenu gazowniczego w byłej gazowni. Dzięki, powołanemu dwa miesiące przed wyłączeniem gazowni, zespołowi pracowników do spraw organizacji muzeum w Gazowni Paczków (Zarządzenie Dyrektora ZG Opole nr 19/77 z dnia 2 maja 1977 roku) możliwe było przeprowadzenie wyłączenia w taki sposób, aby nie zniszczyć i nie uszkodzić urządzeń i maszyn produkujących gaz.

Skansen przemysłu gazowniczego

Pierwsza wersja muzeum zakładała utrzymanie jako skansenu urządzeń produkcyjnych oraz zorganizowanie izby pamięci. Po wielu dyskusjach postanowiono rozszerzyć zakres muzeum o wystawienie niektórych gazowych przyborów gospodarstwa domowego mających wartość historyczną. W starej gazowni oczyszczono teren ze smoły, pyłów i innych zanieczyszczeń poprodukcyjnych. Zabezpieczono również obiekty gazownicze i przeprowadzono konieczne prace remontowe. Odnowiono piece i urządzenia aparatowni oraz przygotowano budynek starego warsztatu i kuźni do urządzenia w nim sali ekspozycyjnej. Pod koniec lat 70-tych, w wyniku czasu zaburzeń społeczno–politycznych, sprawy muzeum zeszły na dalszy plan działalności zakładu. Nie mniej, w miarę możliwości trwały w gazowni drobne prace przygotowawcze. Sukcesywnie zbierane były stare gazomierze, sprzęt domowy oraz urządzenia techniki gazowej.

Pod koniec lat 80 został wykonany przez artystę i znanego scenografa pana Marka Mikulskiego Projekt muzeum gazownictwa i prace nad tworzeniem muzeum nabrały tempa. Przez pracowników Rozdzielni Gazu w Nysie i Gazowni Paczków wykonane zostały odpowiednio podświetlone przekroje urządzeń, regały i gabloty.

Nowe ekspozycje i historia polskich gazowni

Uroczyste otwarcie muzeum nastąpiło 23 listopada 1991 roku. W uroczystościach wzięli udział m.in. wojewoda opolski Ryszard Zembaczyński, dyrektor GOZG Bronisław Augustyn, burmistrz Paczkowa, ksiądz biskup Jan Wieczorek, pracownicy ZG Opole i Zabrze, a także licznie zgromadzeni mieszkańcy Paczkowa. Na terenie muzeum zostały zasadzono symboliczne świerki.

W kwietniu 1993 roku Urząd Miasta przekazał Zakładowi Gazowniczemu Opole budynek znajdujący się na terenie gazowni, w którym dawniej znajdowały się biura oraz mieszkanie dla gazmistrza. Przejęcie użytkowanego dotychczas przez Przedsiębiorstwo Komunalne budynku, pozwoliło na rozszerzenie w nim ekspozycji wystawowej, wykonanie pomieszczeń socjalnych dla pracowników oraz zaadoptowanie poddasza na 3 pokoje gościnne. W nowo przejętym budynku utworzono salę historyczną, w której przedstawiono historię najstarszych polskich gazowni.

W roku 1996 z okazji 50-lecia GOZG otwarta została ekspozycja urządzeń gazowych w zbiorniku gazu. Zbiornik ten o pojemności 600 m3 był eksploatowany do roku 1980. Po wyłączeniu gazowni i wypompowaniu wody ze zbiornika, przystąpiono do prac zagospodarowania wnętrza zbiornika do celów wystawienniczych. Zgodnie z projektem pana Marka Mikulskiego wykonana została wewnętrzna antresola oraz efektowne oświetlenie. Wewnątrz zbiornika w dolnej części i na antresoli ustawiono eksponaty.

Na podstawie materiałów Oddziału ZG w Opolu