Żyrardów – śladami postindustrialnego dziedzictwa

Żyrardów, malownicze podwarszawskie miasto, niegdyś centrum przemysłowego, dziś staje się atrakcyjnym miejscem turystycznym, zachęcającym podróżnych do odkrywania bogatego dziedzictwa postindustrialnego.

W Polsce wiele zapomnianych miejsc czeka na swoją szansę, aby zostać odkrytymi przez turystów i przywrócone do życia. Jednym z najbardziej znanych przykładów są industrialne atrakcje Zabrza. Jednak od pewnego czasu coraz głośniej staje się o podwarszawskim Żyrardowie. To unikalne miejsce w Europie, które może poszczycić się doskonale zachowaną zabytkową osadą fabryczną, stanowiącą przykład modelowego miasta przemysłowego z przełomu XIX i XX wieku. Historia tego miejsca sięga aż V wieku n.e., kiedy to powstał ośrodek przemysłowy o nazwie Ruda Guzowska. Tam do XVII w., wytapiano żelazo z rud darniowych, dopóki surowiec nie został wyczerpany.

Żyrardów – miasto przemysłowego dziedzictwa

Przemysł powrócił na te tereny dwa wieki później, kiedy to zbudowano pierwszą na ziemiach polskich fabrykę wyrobów lnianych. Mając na uwadze rozwój fabryki zaangażowano w charakterze dyrektora technicznego Francuza – Filipa de Girard. Od jego nazwiska nowa osada fabryczna zyskała nazwę Żyrardów. Rozwój zakładów przyczynił się do dalszej rozbudowy, co dało początek miastu Żyrardów.

Na osadę fabryczną składało się osiedle murowanych z czerwonej cegły domów dla robotników, dzielnica willowa dla kadry kierowniczej i właścicieli fabryki, a także szereg budynków użyteczności publicznej – kościoły, szkoły, przedszkole, szpital, resursa, dom kultury, a także pralnia i łaźnia miejska. Regularna siatka ulic, dużo zieleni, wyraźny podział na część mieszkaniową oraz przemysłową – to najbardziej charakterystyczne elementy XIX-wiecznego Żyrardowa, stanowiące o rzeczywistym spełnieniu postulatów idealnego miasta przemysłowego przełomu wieków.

Historia Żyrardowa

Okres największego rozkwitu fabryki oraz dynamicznego rozrostu obok osady mieszkalnej przypadł na lata 1910 –1914, tuż przed wybuchem I wojny światowej. Wówczas zakłady zatrudniały prawie 9 tys. robotników, a liczba mieszkańców osady przekroczyła 40 tys. Żyrardów stanowił dobrze zorganizowany i rozwijający się ośrodek przemysłowy. W 1916 roku, zgodnie z rozporządzeniem władz okupacyjnych, osada przemysłowa otrzymała prawa miejskie. Pomimo kontynuacji działalności w okresie międzywojennym, fabryka nie odzyskała już swojej dawnej potęgi. Jednak po roku 1945 fabryka ponownie zyskała znaczenie, stając się głównym pracodawcą i właścicielem niemal całej infrastruktury społecznej, a miasto odzyskało status ważnego ośrodka przemysłowego. Niestety, lata 90. XX w. przyniosły upadek większości polskich przedsiębiorstw branży włókienniczej, w tym także żyrardowskiego zakładu.

Kształtowanie przestrzeni turystycznej

Obecnie zachowało się blisko 95 proc. pierwotnej zabudowy, która w większości przypadków wciąż pełni nadane jej przez budowniczych funkcje. Poszczególne zabytkowe obiekty stanowią o całości zachowanego w bardzo dobrym stanie unikalnego na skalę europejską modelowego układu urbanistycznego. W gminnej ewidencji zabytków widnieje na ten moment ponad 300 obiektów. Ochroną konserwatorską objęty jest obszar o powierzchni około 70 ha. Świadczy to najdobitniej o niezwykłych walorach i skali wielkości przestrzennej żyrardowskiej starówki. W wyniku działań lokalnych władz, a przede wszystkim grupy zapalonych społeczników, żyrardowska XIX-wieczna Osada Fabryczna uznana została za pomnik historii (Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 4 stycznia 2012 roku).

Bez pośpiechu, lecz konsekwentnie i efektywnie, działa grupa kilkudziesięciu wizjonerów, których celem jest zachowanie pamięci o „polskiej stolicy lnu” dla przyszłych pokoleń. Wielu z nich angażuje się w działania Lokalnej Organizacji Turystycznej Mazowsza Zachodniego, która dąży do tworzenia i rozwijania oferty wypoczynku, rekreacji oraz spędzania czasu wolnego dla turystów krajowych i zagranicznych.

Osobiście uczestniczę w press tour dla polskich dziennikarzy. Dojazd z Warszawy do „miasta lnu” zajmuje zaledwie 20-25 minut jednym z wielu kursujących na tej trasie pociągów. Z historycznego dworca kolejowego, będącego elementem kolei warszawsko-wiedeńskiej, udajemy się na plac Jana Pawła II, dawniej znany jako Rynek, który pełnił funkcję placu targowego. Tam słuchamy fascynującej historii tej europejskiej stolicy włókiennictwa, po czym zwiedzamy najważniejsze miejsca.

Rozpoczynamy naszą podróż od typowego osiedla robotniczego, składającego się z tzw. kwartałów, z których każdy zawierał po jednym budynku na szczycie i po trzy po obu bokach. Na parterze znajdowały się cztery mieszkania dwuizbowe o powierzchni 31,5 m² każde, natomiast na piętrze umieszczono dwa mieszkania trzyizbowe o powierzchni 45,5 m² każde. Niektóre mieszkania posiadały tylko jeden pokój. Były one marzeniem dla robotników, jednakże miejsca były ograniczone, dlatego przyznawane były pracownikom po wielu latach lojalnej pracy. Mieszkania nie posiadały kanalizacji, a wodę czerpano ze studni ulicznych, natomiast nieczystości wylewano do ścieków w podwórzach.

W jednym z takich mieszkań przez 30 lat zamieszkiwał wraz z rodziną pisarz Paweł Hulka-Laskowski. W pieczołowicie odtworzonym gabinecie znajduje się stała wystawa „Paweł Hulka-Laskowski 1881-1946. Pisarz z żyrardowskim rodowodem”. Część biograficzna prezentuje liczne fotografie, dokumenty i teksty, przedstawiające życiorys pisarza, jego działalność literacką i społeczną. Aktualnie jest to jedno z oddziałów żyrardowskiego muzeum.

Na dawnej ulicy Parkowej, obecnie znanej jako Armii Krajowej, pod koniec XIX w. wzniesiono siedem okazałych willi przeznaczonych dla kadry dyrektorskiej. Największą i najbardziej charakterystyczną w stylu była posiadłość należąca do Williama Haupta. Początkowo pełnił on funkcję dyrektora Pończoszarni, a później całej fabryki. W przeciwieństwie do pozostałych willi dyrektorskich w stylu francuskim, rezydencja Haupta została wzniesiona w stylu szwajcarskim. Te budynki, będące jednymi z pierwszych w Żyrardowie, zostały w pełni skanalizowane, a ich wyposażenie spełniało najwyższe ówczesne standardy.

Jedną z najstarszych instytucji socjalnych związanych z fabryką lnu w Żyrardowie jest ochronka, założona w 1875 roku. Jej powstanie wynikało z potrzeby wykorzystania rezerw taniej siły roboczej, w postaci niepracujących matek oraz zapewnienia opieki nad dziećmi z rodzin robotniczych. W efekcie, na południowej części Rynku zbudowano fabryczne przedszkole.

W pobliżu Rynku powstała również świątynia, Kościół Farny, będąca najbardziej okazałą świątynią w Żyrardowie. Kościół Matki Bożej Pocieszenia został wzniesiony na początku XX wieku w odpowiedzi na rosnącą liczbę pracowników zakładów żyrardowskich i zapotrzebowanie na katolickie miejsce kultu. Niedawno odrestaurowany dzięki funduszom UE, neogotycki Kościół Farny prezentuje się znakomicie, a jego pięknie zdobiony zewnętrzny portal wejściowy przyciąga uwagę.

Park Miejski i Muzeum Mazowsza Zachodniego

Przed zwiedzeniem obiektów fabrycznych przechodzimy przez Park Miejski, założony pod koniec XIX w. i zaprojektowany w stylu krajobrazowym. Ten autentyczny zielony skarb mieści się w samym sercu miasta, stanowiąc oazę spokoju i natury. Park był pierwotnie częścią reprezentacyjnego otoczenia willi Karola Dittricha Jr., jednego z właścicieli Zakładów Żyrardowskich. Dziś w tej willi mieści się Muzeum Mazowsza Zachodniego, gromadzące eksponaty związane z historią miasta, zakładów włókienniczych oraz tradycją i kulturą mieszkańców. Jednym z unikatowych eksponatów jest Panorama Żyrardowa z 1899 roku, ukazująca osadę fabryczną podzieloną na kwartały zgodnie z ówczesnymi tendencjami architektonicznymi.

Obiekty dawnej fabryki pełnią dziś inne funkcje, ale wciąż są świadectwem lniarskich tradycji miasta i stanowią dziedzictwo kulturowe o walorach historycznych i architektonicznych. Do najbardziej imponujących należą budynki starej i nowej przędzalni, tkalni oraz warsztatów, znajdujące się na terenie „Centrali”, oraz drukarni na obszarze „Bielnika”. Łączy je bocznica kolejowa, która kiedyś prowadziła do stacji kolejowej, obecnie zaś jest śladem dawnej działalności fabryki. Przez tę bocznicę transportowano surowiec do hal fabrycznych, a wywożono stamtąd gotowe wyroby lniane.

Fabryczne obiekty z przeszłości

Najbardziej imponujące są jednak dwa potężne budynki – Stara i Nowa Przędzalnia. Obecnie w ich wnętrzach znajdują się hotel, sklepy i restauracje. Dużą część pozostałych budynków przekształcono w lofty. Pomiędzy odrestaurowanymi budynkami wciąż jednak stoją podupadające hale, nadając temu miejscu dodatkowo industrialny charakter. Przykładem takiego obiektu, który czeka na lepsze czasy, może być pończoszarnia (później znana jako Stella), która kiedyś była jedną z największych w Europie.

Do najciekawszych miejsc prezentujących lniarskie tradycje Żyrardowa należy Muzeum Lniarstwa im. Filipa de Girarda. Znajduje się ono w jednej z hal fabrycznych dawnego Bielnika, który kiedyś był częścią kompleksu produkcyjnego żyrardowskiej fabryki. Charakter muzeum sprawia, że jest to jedyna tego typu placówka na Mazowszu i jedna z nielicznych w kraju, godna najwyższej uwagi.

W Muzeum znajduje się wiele ciekawych ekspozycji, nawiązujących do pracy najpotężniejszej fabryki wyrobów lnianych z przełomu XIX i XX w. Miłośnicy przestrzeni industrialnej, maszyn przemysłowych oraz historii lniarstwa znajdą tu wiele unikalnych eksponatów. Muzeum oferuje także szeroką gamę zajęć edukacyjno-artystycznych dla dzieci w wieku przedszkolnym, uczniów szkół podstawowych, gimnazjalnych oraz ponadgimnazjalnych.

Nieoczekiwaną ciekawostką jest Industrialna Zagroda, duża przestrzeń przy samym muzeum, gdzie na stałe przebywają trzy wielbłądy, alpaki, owce, kozy, pies i dwa małe renifery.

Na turystycznej mapie Żyrardowa nie sposób pominąć niedawno zrewitalizowanej Resursy Fabrycznej wraz z Kręgielnią. Kiedyś to właśnie tutaj swój wolny czas spędzali eleganccy panowie, głównie dyrektorzy i kadra kierownicza fabryki żyrardowskiej. Obecnie budynek ten pełni rolę miejsca wystawowego, prezentując historię Żyrardowa oraz związaną z miastem fabrykę wyrobów lnianych. Od roku 1895 w gmachu Resursy działa również biblioteka zakładowa, służąca urzędnikom zakładów lniarskich.

Kontynuując spacer, mijamy Pałacyk Tyrolski, najstarszy reprezentacyjny budynek, zlokalizowany w ścisłym centrum miasta. Następnie przyszedł czas na lunch, który możemy zjeść w klimatycznej restauracji Szpularnia, mieszczącej się w zabytkowym budynku dawnej przędzalni lnu.

Zielony Żyrardów

Poznaliśmy już najciekawsze miejsca postindustrialne – teraz czas na równie pasjonującą przestrzeń, którą kochają miłośnicy miasta – „Zielony Żyrardów”. Dzięki funduszom unijnym miasto przemyślanie zagospodarowuje coraz to nowe tereny zielone. Sztandarową inwestycją jest 900-metrowa kładka przy Zalewie Żyrardowskim, uważana za najdłuższą na Mazowszu. Ten drewniany pomost ciągnie się przez zielone mokradła wzdłuż rzeczki Pisi Gągoliny, łącząc ze sobą dwa zbiorniki wodne – Staw Świętego Jana i Zalew Żyrardowski. Dzięki nowemu mostowi możliwe jest obejście zalewu dookoła, a na miejscu znajduje się plaża i centrum wodne.

Naturalne tereny zielone wzdłuż ścieżki pozostawiono praktycznie niezmienione. W efekcie pojawiły się bobry, które tną drzewa, budują tamy i piętrzą wodę w rzece. To jednak nie tylko wyzwanie, ale również pozytywny sygnał, że Pisia Gągolina jest naprawdę czysta, ponieważ bobry wybierają wyłącznie takie miejsca. Samą ścieżkę wyposażono w ławki, kosze na śmieci i tablice edukacyjne, tworząc tym samym przyjazne miejsce do rekreacji i nauki o otaczającej przyrodzie.

To pozorne kontrastowe zestawienie postindustrialnego i zielonego Żyrardowa sprawia niezwykłe wrażenie. Jak wspomniałem już wcześniej, od roku 2012 „Żyrardów – XIX-wieczna Osada Fabryczna” jest formalnie uznany za pomnik historii. Obecnie władze i miłośnicy miasta podejmują starania o jego wpisanie na listę UNESCO. Wszystkie formalne warunki zostały już spełnione, więc wierzę, że do tego dojdzie w najbliższym czasie.